جغرافیای عرفانی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

دانشگاه قم

چکیده

در جغرافیای عرفانی با سه نوع اصطلاح جغرافیایی روبرو هستیم. یکسری مقولاتی که در جغرافیای طبیعی ما بإزای خارجی دارند مثل جهات چهارگانه، نام شهرها، اقالیم و ممالک که البته در جغرافیای عرفانی تأویل‌پذیرند و نقش نمادین و رمزگونه به خود گرفته‌اند. دستۀ دوم مقولاتی جغرافیایی که منشأ قرآنی دارند همانند قاف، عرش، کعبه، طور و مجمع البحرین که آن­ها نیز بر مشرب عرفا تفسیر و تأویل می‌شوند. دستۀ سوم که فقط در جغرافیای انتزاعی سخن از آن­ها رفته، نه در طبیعت و نه در قرآن یافت می‌شود، بلکه سخن از مکان‌هایی است که ساختۀ ذهن خلّاق عارفان است. برخی از این مکان‌ها ریشه در آموزه‌های اسلامی دارد و برخی از حکمت خسروانی ایرانی سرچشمه گرفته است. در این جغرافیا عالم بالا، جهانی سراسر نور و لطیف‌تر از جهان ماده است. عالم مثال فضایی است میانۀ عالم روح و عالم ماده بین ملکوت و ناسوت که روح و جسم پدیده‌ها و موجودات در این برزخ به هم متصل می‌شود. از این رو عالم مثال مظهر تمامیت، کلیت و جمع اضداد است. در این مقاله با تکیه بر تحقیقات عرفان پژوهان، جغرافیای عرفانی در سه محور جغرافیای عرفانی طبیعی، جغرافیای عرفانی قرآنی و جغرافیای عرفانی انتزاعی در آثار و اندیشۀ­ عرفای بزرگ ایرانی و اسلامی بررسی گردیده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Mystical Geography

نویسندگان [English]

  • Mohammad Reza Yousefi
  • Elahe heydari
Qom university
چکیده [English]

There are three kinds of geographical terms in the mystical geography. Some of them as the natural geographical terms can be found in the external world, such as four directions, the name of cities, continents and countries, they, in the mystical geography, are the symbol and mystery, then they must be interpreted. Second group are the geographical affairs which are originated from Koran like: Ghaf, Arsh, Kaebeh, Towr and Majmae al Bahrain, they also must be understood and construed by the mystical approaches. The third group has presented merely the abstractive geography and they are found neither in the nature nor in the Koran, but they have talked about the places where created only by the creative imagination of the mystics. Some of these places are rooted in the Islamic teachings and some has been influenced by Persian sapiential wisdom. Upper world (transcendental world) is the pure light and more subtle than material world. Quantitative Ideal world has set between spiritual and material world where the souls and bodies will be connected in the purgatorial world. The ideal world, therefore, as the manifestation of totality, universality consists the oppositions. This article, on the basis of mystical researches, has attempted to clarify the mystical geography which is classified in three aspects, namely, natural, Koranic and abstractive mystical geography which has been explained by the Islamic and Iranian outstanding mystics.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Mystical Geography
  • Koran
  • nature
  • Mysticism
  • Geography
  • Interpretation
قرآن مجید
آشتیانی، سیدجلال الدین، (1370)، شرح مقدمۀ قیصری بر فصوص الحکم، چاپ سوم، تهران، امیرکبیر.
ابن عربی، محیی الدین، (1388)،  تفسیر عرفانی قرآن کریم، ترجمۀ حیدر شجاعی، تهران، فهرست.
الیاده، میرچا، (1372)، رساله‌ای در تاریخ ادیان، ترجمۀ جلال ساری، تهران، سروش.
امام القشیری، (2008)، لطایف الاشارات، تحقیق ابراهیم سیوتی، چاپ چهارم، قاهره، الهیئة المصریۀ­ العامۀ للکتاب.
امینی لاری، لیلا، (1385)، «رمزگشایی از ماجرای خضر و موسی»، مجلۀ علوم اجتماعی دانشگاه شیراز، شمارۀ 48.
بقلی شیرازی، روزبهان، (2008م)، تفسیرعرایس البیان فی حقایق القرآن، تصحیح احمد فرید المزیدی، بیروت، دارالکتب العلمیه.
بقلی شیرازی، روزبهان، (1374)، شرح شطحیات، تصحیح هانری کربن، تهران، طهوری.
بهاءولد، (1352)، معارف بهاء ولد، تصحیح بدیع الزمان فروزانفر، چاپ دوم، تهران، طهوری.
پورنامداریان، تقی، (1386)، رمز و داستان‌های رمزی، چاپ ششم، تهران، علمی و فرهنگی.
جان ناس، (1372)، تاریخ جامع ادیان، ترجمۀ علی اصغر حکمت، تهران، انقلاب اسلامی.
جلالی و فاطمه رضاداد، (1386)، «کوه قاف اسطوره یا واقعیت»، فصل نامۀ علوم حدیث، سال 12، شمارۀ 46-45.
چیتیک، ویلیام، (1386)، درآمدی بر تصوف، ترجمۀ محمدرضا رجبی، قم، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب.
خواجوی کرمانی، محمودبن علی، (1378)، دیوان خواجو، تصحیح حمید مظهری، تهران، انتشارات خدمات فرهنگی کرمان.
خوش نظر، رحیم، (1387)، «نقد محتوایی عالم خیال»، مجلۀ کتاب ماه هنر، بهمن 87.
داداشی، ایرج، (1381)، «عالم خیال به روایت شیخ اشراق»، فصلنامۀ فرهنگستان هنر، شمارۀ 3.
دهخدا، علی اکبر، (1377)، لغت­نامه، چاپ دوم، تهران، مؤسسۀ لغت­نامۀ دهخدا.
راز شیرازی، ابوالقاسم، (1363)، مناهج انوارالمعرفۀ فی شرح مصباح الشریعۀ، تصحیح سید محمد جعفر باقری، تهران، خانقاه احمدی.
سپهری، سهراب، (1369)، اتاق آبی، ویراستار پیروز سیار، تهران، سروش.
سجادی، سید جعفر، (1370)، فرهنگ مصطلحات عرفا، چاپ سوم، تهران، بوذرجمهری.
سعیدی، گل بابا، (1387)، فرهنگ جامع اصطلاحات ابن عربی، تهران، زوار.
سمعانی، احمد، (1384)، روح الارواح فیشرح اسماء الملک الفتاح، نجیب مایل هروی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
سنایی، مجدود بن آدم، (1385)، دیوان، تصحیح محمد تقی مدرس رضوی، چاپ ششم، تهران، سنایی.
سنایی، مجدود بن­آدم، (1387)، حدیقۀ الحقیقۀ، موسوم به لطایف الحدایق، عبداللطیف عباسی، مقدمه و تصحیح محمد رضا یوسفی، محسن محمدی، قم، آیین احمد.
سهروردی، شهاب الدین، (1367)، حکمۀ الاشراق، ترجمه و شرح سید جعفر سجادی، چاپ اول، تهران، دانشگاه تهران.
سهروردی، شهاب الدین، (1373)، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، تصحیح‌ هانری کربن، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
سهروردی، شهاب الدین ابوحفص، (1375)، عوارف المعارف، ترجمۀ ابومنصور اصفهانی، قاسم انصاری، تهران، نشرعلمی و فرهنگی.
نعمت الله ولی، (2536ش)، رسایل شاه نعمت الله ولی، جواد نور بخش، ج 3، تهران، فردوسی.
شایگان، داریوش، (1371)، هانری کربن، آفاق تفکر معنوی در اسلام ایرانی، ترجمۀ باقرپرهام، تهران، آگاه.
شایگان، داریوش، (2535ش)، بت‌های ذهنی و خاطرۀ ازلی، تهران، امیرکبیر.
شجاعی، حیدر، (1389)، تفسیر قرآن صحابه و تابعین، تهران، فهرست.
شمیسا، سیروس، (1387)، فرهنگ اشارات ادبیات فارسی، دو جلدی، چاپ اول، ویرایش دوم، تهران، میترا.
طوسی، ابونصرسراج، (1914م)، اللمع فی تصوف، تصحیح رینولد آلین نیکلسون، لیدن، مطبعه بریل.
طوسی، محمد بن محمود، (1387)، عجایب­المخلوقات و غرایب­الموجودات، به اهتمام منوچهر ستوده، چاپ سوم، تهران، علمی و فرهنگی.
عطار، فریدالدین، (1384)، دیوان، تصحیح تقی فضلی، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
عطار، فریدالدین محمد، (1383)، منطق الطیر، تصحیح محمد رضا شفیعی کدکنی، تهران، سخن.
عین­القضات عبد الله بن محمد، (1386)، تمهیدات، تصحیح عفیف عسیران، چاپ هفتم، تهران، منوچهری.
غزالی، ابوحامد محمد، (1386)، ترجمۀ احیاء علوم الدین، ترجمۀ مؤیدالدین محمد خوارزمی، به کوشش حسین خدیو جم، تهران، نشر علمی و فرهنگی.
فرغانی، سعیدالدین، (1379)، مشارق الدراری شرح تاییه ابن فارض، تصحیح سیدجلال الدین آشتیانی، قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.
القشیری، ابوالقاسم عبدالکریم، (1981م)، لطایف الاشارات، تصحیح ابراهیم بسیونی، الهیۀ ­المصریۀ العامۀ الکتاب.
قونوی، صدرالدین، (1374)، مصباح­الانس فی شرح مفتاح­الغیب، تصحیح محمد خواجوی، تهران، مولی.
کاشانی، عبدالرزاق، (1380)، مجموعه رسایل و مصنفات کاشانی، تصحیح مجید هادی زاده، تهران، میراث مکتوب.
کاشانی، عزالدین محمود، (1367)، مصباح الهدایۀ و مفتاح الکفایۀ، تصحیح جلال الدین همایی، سوم، تهران، هما.
کربن، هانری، (1379)، انسان نورانی در تصوف ایرانی، ترجمۀ فرامرز جواهری نیا، تهران، گلبان.
کربن، هانری، (1386)، زیارت شرق، ترجمۀ انشاءالله رحمتی، ماهنامۀ اطلاعات حکمت و معرفت، شمارۀ 6.
کربن، هانری، (1384)، مقالات به کوشش محمد امین شاهجویی: زیر نظر شهرام پازوکی، مقالۀ خانۀ کعبه و راز معنوی آن از نظر قاضی سعید قمی و مقالۀ عالم مثال، تهران، حقیقت.
کلاباذی، ابوبکر محمد بن ابراهیم، (1933م )، التعرف لمذهب التصوف، مصر، مطبعۀ السعادۀ.
گوهرین، صادق، (1388)، شرح اصطلاحات تصوف، تهران، زوار.
لاهیجی، محمد بن یحیی، (1374)، مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز، به کوشش محمد رضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، چاپ دوم، تهران، زوار.
مجتبایی، فتح ­الله، (1386)، «سهروردی و فرهنگ ایران باستان»،‌ ماهنامۀ پژوهشی اطلاعات حکمت و معرفت، شمارۀ 6.
معین، محمد، (1386)، فرهنگ فارسی، چاپ بیست و چهارم، تهران، امیرکبیر.
مکی، ابوطالب، (1417ق)، قوت القلوب فی معاملۀ المحبوب، تصحیح باسل عیون السود، بیروت، دارالکتب العلمیۀ.
مولوی، جلال الدین محمد بلخی، (1386)، کلیات شمس، تصحیح بدیع الزمان فروزانفر، چاپ دوم ، تهران، هرمس.
مولوی، جلال الدین محمد، (1370)، مثنوی معنوی، تصحیح نیکلسون، چاپ هشتم، تهران، مولی.
میبدی، ابوالفضل رشیدالدین، (1361)، کشف­الاسرار و عدة الابرار، تصحیح علی اصغر حکمت، تهران، امیرکبیر.
ناصرخسرو، ابومعین، (1370)، دیوان، تصحیح مجتبی مینوی، مهدی محقق، تهران، دانشگاه تهران.
نجم الدین رازی، (1387)، مرصادالعباد، به اهتمام محمد امین ریاحی، چاپ سیزدهم تهران، علمی و فرهنگی.
نسفی، عزیزالدین بن محمد، (1379)، بیان التنزیل، تصحیح سید علی اصغر میرباقری فرد، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
نسفی، عزیزالدین بن محمد، (1388)، مجموعه رسائل مشهور به الانسان الکامل، تصحیح ماژیران موله، چاپ نهم، تهران، طهوری.
نصرتی، مسعود، (1380)، «اهمیت و مقام کوه مقدس و مینوی»، کتاب ماه هنر، مرداد و شهریور.
نیشابوری، ابراهیم بن منصور، (1405ق)، قصص الانبیاء، بیروت، دارالکتب العلمیۀ.
یاحقی، محمد جعفر، (1369)، فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی، تهران، سروش.
یوسفی، محمد رضا و الهه حیدری، (1391)، «نوآوری­های نسفی در تأویلات آیۀ نور»، مجلۀ متن شناسی ادب فارسی، سال 48، دورۀ جدید، سال چهارم، شمارۀ 2، شمارۀ پیاپی 14.