بررسی تطبیقی مسألة رابطة وجودی دو سویة خدا و جهان از دیدگاه هارتشورن و ملاصدرا

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی

2 دانشجوی دکتری فلسفه و کلام اسلامی دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی

چکیده

هارتشون در تبیین رابطة فعال و دو سویۀ خدا با جهان از ایدۀ تعالی و تنزه خداوند دست می­کشد و با ایجاد تحولاتی در باب اوصاف الهی از جمله علم مطلق می­کوشد تا مبانی الهیاتی جدیدی را برای ارتباط خداوند با جهان فراهم آورد. ملاصدرا نیز تفسیر خاصی از رابطة دو سویة خدا و جهان به دست می­دهد؛ تفسیری که در آن تعالی خدا به همراه حضور وجودی در جهان حفظ شده است و حلول از هر دو سوی (= حلول خدا در جهان و حلول جهان در خدا) انکار می­شود. پرسش پایة این جستار آن است که رابطة وجودی خدا و جهان از دیدگاه هارتشورن و ملاصدرا چگونه است. دستاوردهای این جستار عبارتند از: برخلاف دیدگاه هارتشورن، در فلسفة صدرایی قطب انتزاعی خدا انکار می­گردد و خدا یکسره خارجیت و واجب و قائم به ذات معرفی می­شود. همچنین، در الهیات هارتشورن، قطب عینی خدا در پویش و خدا متأثر از مخلوقات است، اما در فلسفة ملاصدرا این پویش انکار می­شود و حرکت منحصر در طبیعت و وجود انسان می­شود و نه خدا که مفارقاتِ تجدد پذیر، یعنی نفوس، متأثر از دعای بندگان هستند. افزون برآن، در فلسفة ملاصدرا برخلاف الهیات هارتشورن، هیچ­گونه از حلول برای خدا متصور نیست.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Comparative Survey on Di-Polar Ontological Relationship Between Cosmos and the God in Hartshorne and Mulla Sadra’s View

نویسندگان [English]

  • Abdollah Salavati 1
  • Zeinab Akhtari 2
1 Shahid rajaee teacher training university
2 Shahid rajaee teacher training university
چکیده [English]

Hartshorne leaves the idea of transcendence and incomparability aside in his explanation of active and mutual relationship between God and the Universe and develops the divine attributes including omniscience in order to provide a modern theological base for the God and cosmos nexus. Mulla Sadra, moreover, has represented a specific interpretation on mutual connection of the God and universe, which maintains the God’s transcendental being along with His existential presence denying the both incarnations ( i.e God’s incarnation in the universe and incarnation of universe in God). The main question at this research is: how is the existential nexus between God and universe in Hartshorne and Mulla Sadra’s approaches? The results can be mentioned as: in Mulla Sadra’s metaphysics, in contrary to Hartshorne, God’s abstractive pole has been refused and presented God as an objective, necessary and fundamental Real. According to Hartshorne, the God’s objective axis in process and God has been influenced by the creatures, which has been denied this process in Mulla sadr’s point of view as well. Accordingly, the motion devotes to the nature and human beings not to the God, mutable existents, that is the soul, has been affected by servant’s prayers. Moreovere, in Mulla Sadra’s theosophy against Hartshorne’s has not been seen any sign of incarnation.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Process Theology
  • Di-Polarity
  • Divine Attributes
  • Mulla Sadra
  • Hartshorne
ابن سینا، حسین­بن عبدالله، (1404)، التعلیقات، چاپ عبدالرحمن بدوی، قم، مرکز النشر- مکتب الاعلام الاسلامی.
باربور، ایان، (1379)، علم و دین، ترجمه: بهاءالدین خرمشاهی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
بوخنسکی، ای. م، (1352)، فلسفۀ معاصر اروپایی، ترجمه: شرف­الدین خراسانی، تهران، دانشگاه ملی ایران.
پترسون، مایکل و دیگران، (1379)، عقل و اعتقاد دینی (درآمدی بر فلسفۀ دین)، ترجمه: احمد نراقی و ابراهیم سلطانی، تهران، طرح نو.
جوادی آملی، عبدالله، (1417)، رحیق مختوم، قم، اسراء.
جوادی آملی، عبدالله، (1372)، شرح حکمت متعالیه، بخش چهارم از جلد ششم، تهران، دانشگاه الزهراء.
حکمت، نصرالله، (138)، وجود و ماهیت، تهران، الهام.
سبزواری، ملاهادی، (1369-1379)، شرح المنظومه، چاپ حسن حسن­زادۀ آملی و مسعود طالبی، تهران، ناب.
شایان­فر، شهناز، (1393)، تعالی و حلول در فلسفة اسپینوزا و ملاصدرا، تهران، حکمت.
شهابی خراسانی، محمود، (1396)، النظرۀالدقیقۀ فی قاعدۀ بسیط الحقیقۀ، تهران، انجمن حکمت و فلسفه.
صدرالدین شیرازی، محمدبن ابراهیم (ملاصدرا)، (1384)، اسرارالآیات، به انضمام تعلیقات حکیم مولی علی نوری، تحقیق: سید محمد موسوی، تهران، حکمت.
صدرالدین شیرازی، محمدبن ابراهیم (ملاصدرا)، (1383)، الحکمۀالمتعالیۀ فی الاسفار العقلیۀالاربعة، قم، شرکۀ دار المعارف الاسلامیۀ.
صدرالدین شیرازی، محمدبن ابراهیم (ملاصدرا)، (1360)، الشواهد الربوبیۀ فی المناهج السلوکیۀ، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
طباطبایی، محمد حسین، (1404)، نهایۀ الحکمۀ, قم، مؤسسۀ النشر الاسلامی التابعۀ لجماعۀ المدرسین.
لاهیجی، فیاض، (1383)، گوهر مراد، تهران
کاپلستون، فردریک، (1367)، تاریخ فلسفه، ترجمه: داریوش آشوری، ج 7، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی و سروش.
گریفین، دیوید ری، (1388)، خدا و دین در جهان پسامدرن، ترجمه: حمید رضا آیت اللهی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
مولوی، جلال­الدین محمدبن محمد، (بی­تا)، مثنوی معنوی، چاپ رینولد الین نیکلسون، تهران.
 
Dombrowski, Dan, (2001), Charles Hartshorne, )Stanford Encyclopedia of philosophy(.
Graig, Edward , (1998), Process Theism(Routledge Encyclopedia of philosophy),vol 7.
Hartshorne, Charles, (1973), The Logic of Perfection, open court Publishing Company, printed in The U.S.A.
Hartshorne, Charles, (1948), The Divine Relativity New Haven, Yale University Press.
Hartshorne, Charles, (1964), Man’s Vision of God and the Logic of Theism, Hamden, Connecticut: Archon Books.
Whitehead, (1978), Process and Reality, New York.